PODSTAWOWE POJĘCIA

EKONOMIA SPOŁECZNA

Ekonomia społeczna to uzupełnienie sektora prywatnego i publicznego. Pomaga zapobiegać wykluczeniu społecznemu i łagodzi napięcia społeczne. Mówiąc szerzej: ekonomia społeczna wspomaga proces budowania społeczeństwa obywatelskiego. Odpowiada też priorytetom Unii Europejskiej: spójności społecznej, pełnemu zatrudnieniu i walce przeciwko biedzie, demokracji uczestniczącej, lepszemu zarządzaniu oraz stabilnemu rozwojowi.

Instytucje ekonomii społecznej są podmiotami gospodarczymi i społecznymi działającymi we wszystkich sektorach. Mogą one przybierać różne formy, wśród których wymienić należy: banki spółdzielcze, ubezpieczenia wzajemne, spółdzielnie, fundusze poręczeniowe, przedsiębiorstwa społeczne i socjalne, agencje rozwoju regionalnego, stowarzyszenia, fundacje. Przedsiębiorstwa te są szczególnie aktywne w takich obszarach jak: ochrona socjalna, usługi socjalne, zdrowie, banki, ubezpieczenia, produkcja rolnicza, sprawy konsumenckie, praca stowarzyszona, rzemiosło, sektor mieszkaniowy, dostawy, usługi dla mieszkańców, szkolenie i edukacja, zakres kultury, sport i rozrywka.

 

PODSTAWOWE POJĘCIA

Definicja ekonomii społecznej

Ekonomia społeczna to sfera aktywności obywatelskiej, która poprzez działalność ekonomiczną
i działalność pożytku publicznego służy: integracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych społeczną marginalizacją, tworzeniu miejsc pracy, świadczeniu usług społecznych użyteczności publicznej (interesu ogólnego).

Oznacza to, że dla podmiotów ekonomii społecznej istotne znaczenie – obok celu gospodarczego – ma misja społeczna.

W sferze ekonomii społecznej działają podmioty ekonomii społecznej, obejmujące pięć głównych grup:

  • przedsiębiorstwa społeczne, będące fundamentem ekonomii społecznej;
  • podmioty reintegracyjne, służące reintegracji społecznej i zawodowej osób zagrożonych

wykluczeniem społecznym, tj. Zakłady Aktywności Zawodowej, Warsztaty Terapii Zajęciowej, Centra Integracji Społecznej, Kluby Integracji Społecznej; formy te nie będą w żadnym przypadku przedsiębiorstwami społecznymi, ale mogą przygotowywać do prowadzenia lub pracy w przedsiębiorstwie społecznym lub być prowadzone jako usługa na rzecz społeczności lokalnej przez przedsiębiorstwa społeczne;

  • podmioty działające w sferze pożytku publicznego, które prowadzą działalność ekonomiczną, zatrudniają pracowników, choć ich działanie nie jest oparte na ryzyku ekonomicznym. Są to organizacje pozarządowe prowadzące działalność odpłatną i nieodpłatną pożytku publicznego; podmioty te mogą stać się przedsiębiorstwami społecznymi, o ile podejmą działalność gospodarczą w określonym zakresie, podejmując również zobowiązania statutowe odnośnie do dystrybucji zysku;
  • podmioty sfery gospodarczej, które tworzone były jednak w związku z realizacją celu społecznego, bądź dla których leżący we wspólnym interesie cel społeczny jest racją bytu działalności komercyjnej. Są to podmioty, które nie spełniają wszystkich cech i warunków  dotyczących działalności przedsiębiorstwa społecznego. Grupę tę można podzielić na trzy podgrupy:
    – organizacje pozarządowe prowadzące działalność gospodarczą, z której zyski wspierają realizację celów statutowych;
    – zakłady aktywności zawodowej;
    – spółdzielnie, których celem jest zatrudnienie;
    – pozostałe spółdzielnie o charakterze konsumenckim i wzajemnościowym.
  • osobną grupą, która stanowi obszar ekonomii społecznej, są pojawiające się coraz częściej inicjatywy o charakterze nieformalnym. Należy do nich m.in. zarówno ruch rodzących się kooperatyw spożywców w: Białymstoku (dwie), Gdańsku, Krakowie (dwie), Lublinie, Łodzi, Poznaniu, Warszawie (dwie) oraz Wrocławiu, działających w sferze wzajemnościowej, oraz różnorakich ruchów miejskich, lokatorskich i sąsiedzkich. Podobnie ma się sytuacja z ruchem spółdzielni uczniowskich, które w 2011 r. w całym kraju liczyły ok. 5 tys. Mimo że formalnie nie są organizacjami, mogą one stanowić, a często już stanowią istotną bazę rozwoju ekonomii społecznej. (Projekt Krajowego programu Rozwoju Ekonomii Społecznej, str. 20-21)

 

PODMIOTY EKONOMII SPOŁECZNEJ

Zakład Aktywności Zawodowej – działa w oparciu o ustawę o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Celem ZAZ jest rehabilitacja zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych. ZAZ nie jest samodzielną formą prawną. Nie ma osobowości prawnej i  funkcjonuje jako jednostka wyodrębniona w instytucji lub organizacji, która ZAZ utworzyła.

Zakłady aktywności zawodowej mogą prowadzić każdy rodzaj działalności gospodarczej
z wyłączeniem wytwarzania i handlu wyrobami w przemyśle paliwowym, tytoniowym, alkoholowym czy wyrobami z metali szlachetnych lub z ich udziałem.

Dochody z działalności gospodarczej oraz zwolnień podatkowych ZAZ muszą być przeznaczone w całości na zakładowy fundusz aktywności, z którego finansowane mogą być m.in.: usprawnienie i dodatkowe oprzyrządowanie stanowisk pracy, wspomagające samodzielne funkcjonowanie osób niepełnosprawnych w zakładzie pracy, poprawa warunków pracy osób niepełnosprawnych, zakup sprzętu i wyposażenia pomagającego osobie niepełnosprawnej, dokształcanie, przekwalifikowanie i szkolenie osób niepełnosprawnych, rekreacja i uczestnictwo osób niepełnosprawnych w życiu kulturalnym, pomoc w zaspokajaniu innych potrzeb socjalnych i związanych z rehabilitacją społeczną zatrudnionych osób niepełnosprawnych.

Centrum Integracji Społecznejjest placówką aktywizacji zawodowej i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu działającą na podstawie ustawy o zatrudnieniu socjalnym. CIS to instytucja, która ma charakter edukacyjny, a jednym z elementów edukacji może być praca uczestników w ramach działalności handlowej, usługowej lub wytwórczej. Ustawa o zatrudnieniu socjalnym mówi wprost, że taka działalność nie stanowi działalności gospodarczej w rozumieniu przepisów o swobodzie działalności gospodarczej. CIS adresuje swoje działania do osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Między CIS a uczestnikami zajęć nie ma stosunku pracy. Uczestnicy CIS mają status osób bezrobotnych, a od CIS otrzymują świadczenie integracyjne w wysokości zasiłku dla bezrobotnych.

Klub Integracji Społecznej – to jednostka, której celem jest udzielenie pomocy osobom indywidualnym oraz ich rodzinom w odbudowywaniu i podtrzymywaniu umiejętności uczestnictwa w życiu społeczności lokalnej, w powrocie do pełnienia ról społecznych oraz w podniesieniu kwalifikacji zawodowych, jako wartości na rynku pracy – działającą na podstawie ustawy o zatrudnieniu socjalnym z 13 czerwca 2003 r

Spółdzielnia socjalna ma osobowość prawną. Jest to specyficzna forma spółdzielni pracy. Przedmiotem działalności spółdzielni socjalnej jest przede wszystkim prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę członków w celach społecznej i zawodowej reintegracji jej członków. Oznacza to, że spółdzielnia socjalna musi prowadzić działalność gospodarczą, ale zysk osiągany z tej działalności nie jest celem samym w sobie, a środkiem do realizacji celów statutowych. Spółdzielnia może też prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków oraz ich środowiska lokalnego, a także działalność społecznie użyteczną w sferze zadań publicznych, określonych w Ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Spółdzielnia socjalna może być założona przez osoby należące do ściśle określonych w ustawie grup wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem społecznym oraz przez osoby prawne – organizacje pozarządowe, jednostki samorządu terytorialnego, kościelne osoby prawne. W przypadków osób fizycznych założyciele spółdzielni muszą należeć do jednej z poniższych grup:

  • osoby bezrobotne w rozumieniu ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy,
  • osoby, o których mowa w art. 1 ust. 2 pkt 1-4, 6, 7 ustawy o zatrudnieniu socjalnym, czyli:
  • bezdomni realizujący indywidualny program wychodzenia z bezdomności, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej,
  • uzależnieni od alkoholu, po zakończeniu programu psychoterapii w zakładzie lecznictwa odwykowego,
  • uzależnieni od narkotyków lub innych środków odurzających, po zakończeniu programu terapeutycznego w zakładzie opieki zdrowotnej,
  • chorzy psychicznie, w rozumieniu przepisów o ochronie zdrowia psychicznego,
  • zwalniani z zakładów karnych, mający trudności w integracji ze środowiskiem, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej,
  • uchodźcy realizujący indywidualny program integracji, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej,
  • którzy podlegają wykluczeniu społecznemu i ze względu na swoja sytuacje? życiową nie są w stanie własnym staraniem zaspokoić swoich podstawowych potrzeb życiowych i znajdują się w sytuacji powodującej ubóstwo oraz uniemożliwiającej lub ograniczającej uczestnictwo w życiu zawodowym, społecznym i rodzinnym
  • osoby niepełnosprawne w rozumieniu ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.

Przepisy wymagają, aby spółdzielnia została założona przez co najmniej 5 osób, a nie więcej niż 50 osób (z wyjątkiem spółdzielni powstałych z przekształceń spółdzielni inwalidzkich).

Członkami spółdzielni mogą być również osoby spoza grup określonych w ustawie, których ustawa nazywa specjalistami, ale ich liczba nie może być większa niż 50% liczby wszystkich członków spółdzielni. Każdy członek spółdzielni musi być zatrudniony w oparciu o umowę o pracę. Gdy założycielami spółdzielni są osoby prawne, musi być ich co najmniej dwóch. W tym wypadku są one zobowiązane do zatrudnienia w spółdzielni co najmniej pięciu osób z grup osób wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem społecznym, w terminie sześciu miesięcy od dnia wpisu spółdzielni socjalnej do Krajowego Rejestru Sądowego.

Organizacje pozarządowe (stowarzyszenia, fundacje) wśród organizacji pozarządowych są takie, które w swoich działaniach używają instrumentów ekonomicznych do realizacji celów społecznych. Nie wszystkie organizacje pozarządowe są przedsiębiorstwami społecznymi. Można powiedzieć, że sektor pozarządowy ekonomizuje się dość powoli. Jednak liczba fundacji i stowarzyszeń jest duża, co stwarza obiecującą możliwość zwiększenia skali działań na rzecz rozwoju przedsiębiorczości społecznej w Polsce.

FUNKCJE PES

Przedsiębiorstwa społeczne (bez względu na formę prawną) mogą pełnić bardzo różne funkcje, m. in.:

  • Integracja w ramach rynku pracy i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu – czyli nabywanie kompetencji w dziedzinie działań prozatrudnieniowych. Mogą one przybierać różnorodne formy. Dla wszystkich podmiotów celem jest albo podniesienie szans na rynku pracy (informacje, szkolenia, doradztwo aż po zaawansowane i spersonalizowane formy wsparcia, takie jak job coaching) albo faktyczne zatrudnienie osób w formach tymczasowych lub stałych. W Polsce ciągle istnieją liczne grupy osób, które nie są w stanie samodzielnie odnaleźć się na rynku pracy;
  • Dostarczanie Usług Publicznych – przedsiębiorstwa społeczne działają w wielu sektorach, jednak najliczniejsza grupa to sektor usług. Są to usługi skierowane na otwarty rynek pracy, usługi wzajemne ale także usługi o charakterze publicznym. Wśród usług o charakterze publicznym wyróżnić można usługi pożytku publicznego, takie jak np. usługi edukacyjne, opiekuńcze oraz usługi użyteczności publicznej dot. np. utrzymania zieleni miejskiej i innych prac porządkowych dotyczących mienia publicznego;
  • Usługi o charakterze wzajemnym – wzajemność, tak jak solidarność to podstawy ekonomii społecznej. Wzajemność jako kompetencja przedsiębiorstw społecznych bardzo często, generuje wartość dodana przedsięwzięcia i prowadzi do maksymalizacji zysku społecznego. Jako przykład można tu podać działalność taką jak: ubezpieczenia wzajemne, usługi zdrowotno – opiekuńcze, spółdzielnie telefoniczne, ale także mechanizmy wymiany takie jak systemy barterowe czy banki czasu;
  • Usługi na otwartym rynku pracy – realizowane w szczególności przez tradycyjne spółdzielnie, w tym spółdzielnie socjalne oraz niektóre organizacje pozarządowe. Przedsiębiorstwa te dostarczają swoje usługi dając jednocześnie pracę osobom, które
    z różnych względów (niepełnosprawność, długotrwałe bezrobocie) są dyskryminowane na otwartym rynku pracy. Wśród takich usług możemy wymienić m. in. usługi remontowo – budowlane, turystyczne, hotelarskie, gastronomiczne, czy w dziedzinie sprzątania;
  • Dostarczanie dóbr publicznych i rozwój wspólnot lokalnych. Dobra publiczne to takie, z których korzystamy wszyscy, zaliczyć możemy tu m. in. działania w sferze ochrony środowiska (ekologii), ochrony lokalnych tradycji, bezpieczeństwa publicznego, ochrony zabytków i dóbr kultury. Przedsiębiorstwa społeczne posiadają w tym zakresie szczególne kompetencje. Zysk z takich przedsięwzięć jest liczony w efektach odczuwalnych przez całą wspólnotę;
  • Działalność handlowa i produkcyjna – przedsiębiorstwa społeczne mogą wytwarzać dobra lub pośredniczyć w sprzedaży dóbr wytworzonych przez innych ( np. towarów otrzymanych z darowizn), z których dochód przeznaczony jest na cele społeczne. Teoretyczne działalność produkcyjna przedsiębiorstwa społecznego może dotyczyć każdej dziedziny. Mając jednak na uwadze, że społeczne przedsiębiorstwa produkcyjne zatrudniają osoby mające trudności z podjęciem pracy na otwartym rynku, dobra wytwarzane są zaliczane najczęściej do kategorii „pracochłonnych”. Przykłady takich dziedzin: produkcja mebli, szycie, czy formy rękodzieła artystycznego (Piotr Frączak, Jan Jakub Wygnański, Polski model ekonomii społecznej. Rekomendacje dla Rozwoju, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2008, s. 23-26.)

Więcej o Ekonomii Społecznej na stronie:

www.ekonomiaspoleczna.pl

www.ngo.pl