Aspekty społeczne to kwestie, jakie ze względu na realizację szczególnych potrzeb społecznych, mogą być uwzględniane na poszczególnych etapach procesu udzielenia zamówienia publicznego – poczynając od możliwości istniejących przy definiowaniu przedmiotu zamówienia, możliwości zastrzeżenia zamówienia dla określonych podmiotów, poprzez elementy społeczne, jakie mogą być brane pod uwagę przy określaniu podmiotowych kryteriów dyskwalifikacji oferentów oraz kryteriów zdolności technicznej, definiowaniu kryteriów oceny ofert czy badaniu ofert pod względem rażąco niskiej ceny, aż po uwzględnianie wymagań społecznych w warunkach realizacji zamówienia (https://www.gov.pl/web/uzp/klauzule-spoleczne-w-zamowieniach-publicznych).

Zgodnie z art. 17 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 19 września 2019 r. – Prawo zamówień publicznych (Dz. U. z 2023 r., poz. 1605 z późn. zm., dalej: „ustawa”), zamawiający ma obowiązek stosować zasadę efektywności. Zasada ta konstytuuje obowiązek udzielenia zamówienia w sposób zapewniający zarówno najlepszą jakość przedmiotu zamówienia (dostaw, usług oraz robót budowlanych) w stosunku do środków, które zamawiający może przeznaczyć na jego realizację, oraz najlepszy stosunek nakładów do efektów, w tym efektów społecznych, środowiskowych i gospodarczych.

Z powyższej zasady wynika, iż zamawiający ma obowiązek zapewnić najlepszą możliwą jakość przedmiotu zamówienia, w tym również najlepszych możliwych efektów społecznych.

Dla zamówień o wartości większej lub równej progom unijnym obowiązkiem zamawiającego jest przeprowadzenie, zgodnie z treścią art. 83 ustawy, tzw. analizy potrzeb zamawiającego. Zgodnie z art. 83 ust. 3 p.z.p. wskazany powyżej dokument obowiązkowo odnosi się do możliwości uwzględnienia aspektów społecznych zamówienia.  Jednym z elementów takiej analizy jest weryfikacja co do możliwości lub wręcz konieczności zastosowania poszczególnych klauzul społecznych oraz wpływu jaki takie klauzule będą miały na finalny wynik oceny sposobu zaspokojenia danej potrzeby zamawiającego.

W myśl art. 94 ust. 1 ustawy zamawiający może zastrzec w ogłoszeniu o zamówieniu, że o udzielenie zamówienia mogą ubiegać się wyłącznie wykonawcy mający status zakładu pracy chronionej, spółdzielnie socjalne oraz inni wykonawcy, których głównym celem lub głównym celem działalności ich wyodrębnionych organizacyjnie jednostek, które będą realizowały zamówienie, jest społeczna i zawodowa integracja osób społecznie marginalizowanych, w szczególności:

1. osób niepełnosprawnych w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 2023 r. poz. 100 z późn. zm.),
2. bezrobotnych w rozumieniu ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. z 2023 r. poz. 735),
3. osób poszukujących pracy, niepozostających w zatrudnieniu lub niewykonujących innej pracy zarobkowej, w rozumieniu ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy,
4. osób usamodzielnianych, o których mowa w art. 140 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz.U. z 2023 r. poz. 403 z późn. zm.),
5. osób pozbawionych wolności lub zwalnianych z zakładów karnych, o których mowa w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. z 2023 r. poz. 818), mających trudności w integracji ze środowiskiem,
6. osób z zaburzeniami psychicznymi w rozumieniu ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. z 2022 r. poz. 2123),
7. osób bezdomnych w rozumieniu ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 2023 r. poz. 901),
8. osób, które uzyskały w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą, o których mowa w ustawie z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2023 r. poz.  185 z późn. zm.),
9. osób do 30. roku życia oraz po ukończeniu 50. roku życia, posiadających status osoby poszukującej pracy, bez zatrudnienia,
10. osób będących członkami mniejszości znajdującej się w niekorzystnej sytuacji, w szczególności będących członkami mniejszości narodowych i etnicznych w rozumieniu ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz.U. z 2017 r. poz. 823)

– pod warunkiem, że procentowy wskaźnik zatrudnienia osób należących do jednej lub więcej kategorii, o których mowa w pkt 1-10, jest nie mniejszy niż 30% osób zatrudnionych u wykonawcy albo w jego jednostce, która będzie realizowała zamówienie.

 

Rozwinięciem wskazanej powyżej reguły jest wprowadzenie wymogu zatrudnienia określonych osób do realizacji zamówienia. Zgodnie z art. 96 ust. 1 ustawy zamawiający może wymagać, aby przy realizacji zamówienia zostały zatrudnione osoby:

1. bezrobotne w rozumieniu ustawy z 20.04.2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy,
2. osoby poszukujące pracy, niepozostających w zatrudnieniu lub niewykonujących innej pracy zarobkowej, w rozumieniu ustawy z 20.04.2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy,
3. osoby usamodzielniające się, o których mowa w art. 140 ust. 1 i 2 ustawy z 9.06.2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej,
4. młodociane, o których mowa w przepisach prawa pracy, w celu przygotowania zawodowego,
5. osoby niepełnosprawne w rozumieniu ustawy z 27.06.1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych,
6. inne osoby niż określone powyżej, o których mowa w ustawie z 13.06.2003 r. o zatrudnieniu socjalnym lub we właściwych przepisach państw członkowskich Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego,
7. osoby do 30. roku życia oraz po ukończeniu 50. roku życia, posiadających status osoby poszukującej pracy, bez zatrudnienia.
8. W przypadku wskazanej klauzuli społecznej, zamawiający wskazuje wymóg zatrudnienia określonej ilości osób i okres wymaganego zatrudnienia. Zgodnie z art. 96 ust. 4  zamawiający ma obowiązek określić sposób dokumentowania spełniania przez wykonawcę stawianych wymagań, opisać uprawnienia zamawiającego w zakresie kontroli spełniania przez wykonawcę tych wymagań oraz wskazać sankcje z tytułu ich niespełnienia.

Jednym z najczęściej stosowanych w zamówieniach publicznych aspektem społecznym jest wynikający z art. 95 ust. 1 i 2 ustawy wymóg zatrudnienia na podstawie stosunku pracy w przypadku zamówień na usługi lub roboty budowlane. W przypadku zamówień na usługi lub roboty budowlane obowiązkiem zamawiającego jest wskazanie tych czynności, które będą wykonywane przy realizacji zamówienia i jednocześnie wykonanie tych czynności polega na wykonywaniu pracy w sposób określony w art. 22 § 1 ustawy z 26.06.1974 r. – Kodeks pracy – dalej k.p. Co oznacza, że obowiązkiem zamawiającego jest określić tylko te czynności, które będą spełniać oba wymagania. Nie jest zaś uprawnieniem zamawiającego wymagać zatrudnienia określonej ilości osób na podstawie stosunku pracy do realizacji zamówienia. Zgodnie z art. 95 ust. 1 p.z.p. wszystkie osoby, które będą brać udział przy realizacji zamówienia, poprzez wykonywanie takich czynności, które mieszczą się w definicji pracy w sposób określony w art. 22 § 1 k.p. muszą być zatrudnione na podstawie stosunku pracy.

 

Zgodnie z art. 100 ust. 1 p.z.p. opisując przedmiot zamówienia, który przeznaczony jest do użytku przez osoby fizyczne, zamawiający winien uwzględnić wymagania w zakresie dostępności dla osób niepełnosprawnych oraz projektowania z przeznaczeniem dla wszystkich użytkowników, chyba że nie jest to uzasadnione charakterem przedmiotu zamówienia.

Klauzule społeczne znajdują również zwoje odzwierciedlenie w zakresie podstaw wykluczenia wykonawców z udziału w postępowaniu.

W pierwszym wypadku zostały one zawarte w art. 108 ust. 1 pkt 1 lit. b p.z.p. oraz w art. 108 ust. 1 pkt 3 p.z.p. W drugim wypadku aspekty społeczne zostały określone w art. 109 ust. 1 pkt 1 oraz pkt 2 lit. a-c p.z.p.

Z postępowania o udzielenie zamówienia publicznego wykluczeniu podlega ten wykonawca, który będąc osobą fizyczną, został prawomocnie skazany za przestępstwo handlu ludźmi, o którym mowa w art. 189a k.k. oraz taki wykonawca, wobec którego wydano prawomocny wyrok sądu lub ostateczną decyzję administracyjną o zaleganiu z uiszczeniem podatków, opłat lub składek na ubezpieczenie społeczne lub zdrowotne, chyba że wykonawca odpowiednio przed upływem terminu do składania wniosków o dopuszczenie do udziału w postępowaniu albo przed upływem terminu składania ofert dokonał płatności należnych podatków, opłat lub składek na ubezpieczenie społeczne lub zdrowotne wraz z odsetkami lub grzywnami lub zawarł wiążące porozumienie w sprawie spłaty tych należności.

Ponadto zamawiający może zastosować fakultatywną przesłankę wykluczenia, zgodnie z którą wykluczeniu podlega wykonawca, który naruszył obowiązki dotyczące płatności podatków, opłat lub składek na ubezpieczenia społeczne lub zdrowotne, z wyjątkiem przypadku, o którym mowa w art. 108 ust. 1 pkt 3 p.z.p., chyba że wykonawca odpowiednio przed upływem terminu do składania wniosków o dopuszczenie do udziału w postępowaniu albo przed upływem terminu składania ofert dokonał płatności należnych podatków, opłat lub składek na ubezpieczenia społeczne lub zdrowotne wraz z odsetkami lub grzywnami lub zawarł wiążące porozumienie w sprawie spłaty tych należności lub wykonawca który naruszył obowiązki w dziedzinie ochrony środowiska, prawa socjalnego lub prawa pracy:

1. będącego osobą fizyczną skazanego prawomocnie za przestępstwo przeciwko środowisku, o którym mowa w rozdziale XXII Kodeksu karnego lub za przestępstwo przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową, o którym mowa w rozdziale XXVIII Kodeksu karnego, lub za odpowiedni czyn zabroniony określony w przepisach prawa obcego,
2. będącego osobą fizyczną prawomocnie ukaranego za wykroczenie przeciwko prawom pracownika lub wykroczenie przeciwko środowisku, jeżeli za jego popełnienie wymierzono karę aresztu, ograniczenia wolności lub karę grzywny,
3. wobec którego wydano ostateczną decyzję administracyjną o naruszeniu obowiązków wynikających z prawa ochrony środowiska, prawa pracy lub przepisów o zabezpieczeniu społecznym, jeżeli wymierzono tą decyzją karę pieniężną.

 

Zamawiający może również wykorzystać klauzule społeczne przy ustalaniu pozacenowych kryteriów oceny ofert. Zamawiający może zastosować szereg kryteriów jakościowych, w tym również takich kryteriów, które odnoszą się do aspektów społecznych, w tym integracji zawodowej i społecznej osób, o których mowa w art. 94 ust. 1 p.z.p. Przykładami tego rodzaju kryteriów może być:

1. zatrudnienie osób zagrożonych wykluczeniem, czyli osób z 10 kategorii wyszczególnionych powyżej,
2. oznakowanie przedmiotu etykietami, powiązanymi z aspektami społecznymi (np. etykietą pochodzenia towarów ze źródeł uczciwego handlu (fair trade)).